HASAN SABRİ AYVAZ (1878-1938)
Qırımtatar milliy hareketiniñ yolbaşçılarından olğan Hasan Sabri Ayvaz 1878 senesinde Qırımda, Alupkada doğdı. Onı milliy neşriyat işlerinde diger muharrirlerden farq etken şey İsmail Bey Gaspralınıñ Tercüman ve Abdüreşid Mediyevniñ Vatan Hadimi gazetalarınıñ neşrinde mühim bir vazifede olıp baş muharrir de olması. 1917-deki Qırımtatar Milliy Qurultayındaki meclisniñ de üç reisinden biri edi.
Hasan Sabri Ayvaz ilk tahsilini Alupkadaki köy mektebinde ve medresede aldı. Osmanlı Devletiniñ paytahtı İstanbulda muallimlik mektebinde tahsiline devam etip 1898 senesinde Qırımğa qayttı. İstanbuldaki bu muallim mektebi hayatı oña siyasiy ve içtimaiy hayat haqqında yañıq tüşünceler bergen. Alupkağa qaytqanda da İsmail Babaynıñ usul-i cedîd mekteplerinden birini mında açtı. Onıñ maarif metodikasında özüniñ de tüşünceleri de yer aldı. Usul-i cedîd mektebini açqanda, 1904 senesine qadar muallimlik yaptı. 1904-1905 senelerinde Moskvada, Lazarevskiy Şarq Tilleri İnstitutında şarq tilleri haqqında ders berdi. 1905-te Qırımğa qayttı.
Hasan Sabri Ayvaz
Qırımğa qaytqanda, İsmail Bey Gaspralınıñ Tercüman gazetasında çalışmağa başladı. Bunıñle birlikte merkezi Qarasubazar olğan ve yolbaşçlıgını Abdüreşid Mediyevniñ yapqan Yaş Tatarlarnıñ siyasiy faaliyetlerine qoşula edi. Gaspralınıñ gazetasında Yaş Tatarlarnıñ siyasiy fikirlerine yer bermemesi sebebinden Abdüreşid Mediyevnen beraber 1906 senesinde Vatan Hadimi gazetasını neşir etmege başladı. Bu gazeta Rusiyedeki çarlıq rejimini hedef alaraq Qırımtatarlarnıñ topraqlarını qorçalamaqnı ayta ve Kadetlerniñ siyasiy tüşüncelerine yaqın edi. Faqat gazetanıñ ömrü uzun olamadı ve 1908 senesiniñ Mayıs ayında qapatıldı. Bu vaqıtlarda Hasan Sabri Ayvaz, İsmail Babaynıñ yanında Tercüman gazetasınıñ neşir etilmesindeki işine devam etti.
1905-1907 seneleri arasında Hasan Sabri Ayvaz ögüne Usul-i Tedris ve Talim-i Terbiye ismindeki kitabını, soñra da Neden Bu Hâle Qaldıq? teatr pyesasını yazdı. Bu vaqıtlarda Azerbaycanda çıqqan Hayat gazetasınen Füyuzât mecmuasında da yazıları çıqtı. 1908 senesinde Osmanlı Devletinde II-nci Meşrutiyetniñ ilan etilmesinden soñ, İstanbulğa ketti. Osmanlı paytahtında Qırımlı talebelernen körüştü. Qırımer öz hatıralarında yazğanına köre, olarnı Yusuf Aqçuranıñ yanına alıp bardı.
1917-de Qurultaynıñ yolbaşçıları Seyitcelil Hattat, Hasan Sabri Ayvaz, Noman Çelebicihan ve Cafer Seydahmet
Hasan Sabri Ayvaznıñ bu senelerden soñ 1913 senesine qadar Qırımnıñ tışında yaşadı. Moskvada Lazarevskiy Şarq Tilleri İnstitutında yañıdan ders berdi, Hüseyinzâde Ali Beyniñ neşir etkeni Haqiqat gazetasınıñ muhbiri oldı, İstanbulğa ketip qayttı ve Tercüman gazetasında yazmağa devam etti. 1912 senesinde Rusiyede Tatarlar ve diger Müsülmanlar arasında Hilal-i Ahmer Cemiyeti içün cıyılğan yardımlarğa da qol tuttı. 1913-te Qırımğa qayttı.
1914 senesinde İsmail Bey Gaspralınıñ vefat etmesinden soñ Tercüman gazetasınıñ baş muharriri Hasan Sabri Ayvaz oldı. Gaspralı Babaynıñ vasiyetine köre 1912-den beri gazetanıñ yazarlıq işlerini alıp barğan Hasan Sabri Ayvaz baş yazıcı olaraq devam etmeli edi. 1918 senesinde gazeta Bolşevik işğali sırasında qapatılğanğa qadar da bu vazifede qaldı. Gaspralı Babay vasiyetinde Hasan Sabriniñ gazetanıñ idaresinden ancaq özü istese aıyrılacağını, başqa kimseniñ onı idareden çıqartamayacağını da yazğan edi.
Alupkada çıqqan Neden Bu Hâle Qaldıq? teatr pyesası kitapçığı
1917 senesinde Rusiyede inqilâp olğanda, Qırımtatarları da öz qaderini özleri tayin etme haqqınen bir Qurultay ötkerdiler. 9 Aralıq (Dekabr) 1917-de keçirilgen Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ parlament reislerinden biri Hasan Sabri Ayvaz oldı. Onıñ yolbaşçılığında Qurultay meclisindeki körüşüvler keçirildi. Qurultaynıñ milliy gazetası olğan Millet gazetası da Hasan Sabri Ayvaz tarafından neşir etildi. Onıñ gazetacılığı ve Tercüman tecribesi bu milliy gazeta içün onı vazifelendirdi.
“Bugün Qırımda Müslümana ait hiçbir medeniy, milliy, diniy hatta ictimaiy ve siyasiy bir müessese ve mesele yoqtur ki, Qırım Müslümanlarınıñ merkeziy ve mahalliy komitetlerniñ ellerinde olmasın. Qırımda Tatarnıñ bütün diniy, milliy ve medeniy işleri Tatarnıñ elindedir. Qırım Müslümanları Merkeziy Komitesiniñ Qırımnıñ her tarafında açtığı 48 Mahalliy Komiteniñ Merkeziy Komite ile olan münasebet ve muhaberatı ana lisanında icra edildiği kibi, Mahkeme-i Şeriyye ve İcra Komitesinde verilen qararların protokolları da ana tilinde yazılmaqtadır." (İdil Boyu Müslümanlarında Milliy ve Medeniy Muhtariyet”, s. 230).
Abrüşeid Mediyev ve Hasan Sabri Ayvaz
Afsus ki, Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ ömrü çoq olmadı ve Bolşevik işğalinden soñ 1921 senesinde Qırım Sovet Sotsialist Cumhuriyeti quruldı. 1921-1928 seneleri arasında Qırımdaki Sovet idaresinde Veli İbrahim bar edi. Veli İbrahim de yaşlığında Tercümannıñ matbaasında çalışqan ve Milliy Fırqanıñ bir azası edi. Bu vaqıtlarda yañı elifbe komitetinde çalıştı ve Közaydın mecmuasını neşir etti. 1921-1922 senelerinde Qırımdaki açlıq içün yardım cıymağa Türkiyege keldi. 1928 senesinde Veli İbrahimniñ milletçilikte qabaatlanmasınen Moskva tarafından öldürilmesinden soñ, 1938-de Stalinniñ repressiya vaqtında aynı qabaatlanmanen cezalandırılır öldürildi.
Hasan Sabri Ayvaz, Qırımtatar milliy hareketiniñ yolbaşçısı olaraq ömrüni Qırımğa ve Qırımtatar halqına bağışlağan edi.
Saylanğan Bibliyografiya
Hakan Kırımlı, Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler (1905-1916), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2010.
Hasan Sabri Ayvazoz, “İdil Boyu Müslümanlarında Milliy ve Medeniy Muhtariyet”, Millet Cevherleri, Haz. Tahir Kerimov, Akmescit: Qırımdevoqurpedneşir, 2012, s. 229-230.
Cafer Seydahmet Kırımer, Bazı Hatıralar, İstanbul: Emel Vakfı, 1993.
Zühal Yüksel, “Kırım Tatar Millî Hareketi ve Hasan Sabri Ayvazov”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 13, 2003, s. 421-434.
