GERAYLAR VE OSMANLILAR
Qırım Hanlığını 1441-1783 seneleri arasında idare etken Geray hanedanınıñ ve Osmanlılarnen münasebetlerniñ tarihiy vesiqalarnen añlatılğan hikâyesi Geraylar ve Osmanlılar: Kırım Hanlık Hânedânının Osmanlı Devleti’ndeki Hikâyesi, (Geraylar ve Osmanlılar: Qırım Hanlıq Hanedanınıñ Osmanlı Devletindeki Hikâyesi) bu seneniñ Aprel (Nisan) ayında çıqtı. Haqan Qırımlınıñ, Osmanlı İmperiyasınıñ balaban topraqlarına darqalğan Geraylarnıñ izini taqip etkeni Türk, Rus, Fransız, Alman ve sair tarihiy menbalarda senelerden beri yapqan tedqiqatını bu kitapta oquy bilemiz. 1088 sahifelik bu kitap aqqında Geraylarnıñ entsiklopediyası dep aytmağa mümkin.
Geraylar ve Osmanlılar kitabı
Kitapnıñ birinci bölümi olğan “Geray Hânedânı ve Kırım Hanlığı”, Geraylarnıñ tamırlarnı ve hanlıqnıñ teşekkülini añlata. Qırım Hanlığınıñ teşkilatında hanedanınıñ qullanğanı unvanlar ve veraset usulı, evlilikler ve Çoban Geraylar meselesi bu qısımda tartışıla. “Geray Hânedânı ve Osmanlı Devleti”, hanedannıñ Osmanlı Devletindeki hususiy vaziyeti tasvir etile. Qırım Hanlığı ordusunıñ ne içün muim olğanı, hanedanğa berilgen imtiyazlar, sürgünliklerinen qayerdeki çiftliklerde alıp barılğanı ve dahi Geraylarnıñ Osmanlı hanedanına bir alternativ olıp olmağanınıñ da cevaplarını mında tapabilemiz. Geray soyundan kelgenlerniñ İstanbulda ve Anadoluda ikâmet ettirilmemesi de diqqat çeke. “Kırım Hanlığı’nın Yıkılmasından Sonra Osmanlı Devleti’ndeki Geraylar”, 1783 senesinden soñ hanedannıñ Qırımdan çıqqanı ve Rumelinde yerleşkeni hikâyesini açıqlağan. Hanlıq darqatılğandan soñ Geraylarnıñ Osmanlı ordusındaki askeriy vazifeleri kene bu vaqıtlarda alternativ bir hanedan olaraq körsetilme meselesini körsete. Hanlıqtan soñ edebiy eserler yazğan Geraylarğa da diqqat çekilgen. Bulardan eñ meşhur olğanı Şahbaz Geray Hannıñ oğlu Halim Geray Sultan eken. “Tanzimat Devrinde (1839-1876) Osmanlı Devleti’ndeki Geray Sülâlesi Mensupları” ve “Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinde (1877-1922) Geray Sülâlesi Mensupları”, 1839 senesinden soñ modern devlet inkişafında Osmanlı Devlet teşkilâtında Geray hanedanınıñ klassik dönemden zemaneviy vaqıtta deñişken mevkini körsete.
“Kuzey Kafkasya’ya Yerleşen Geraylar”, hanlıq vaqtından başlanıp Geraylarnıñ Qavqasta keçirgeni tarihni añlata. Atalıq müessisesi, Noğay qabilelerinen munasebetler, hanlıq vaqtından soñ Geraylarnıñ şimaliy Qavqasta keçken hikâyesini bu qısımda oquymız. 19-ncı asırdan soñ Osmalı Devletiniñ topraqlarına köç etken hanedan mensuplarınen Qavqasta qalğanlarnıñ da farqlı bir hikâyesi bar. Qırımlınıñ bu qısımda şimaliy Qavqastaki Geraylarnıñ medeniyet ve meñliklerinen alâqalı yapqan tespitleri pek meraqlı ve muim. Diasporada yaşağan halqlarda körülgen eki kulturalı olmaq Qavqasta yaşağan Geraylar içün eki ve daa çoq kulturalı olmaq demek edi. Bu yaqtaki Geray hanedanı mensuplarında Qırımtatar menligi Qavqas ve Osmanlı münasebetlerinen bütünleşip çoq qulturalı bir menlik inşa etken.
Kitapnıñ qapağı içün Ali Yaycıoğlunıñ resim etkeni Qırım
“Geray Hânedânının Bugünkü Kırım, Türkiye, Bulgaristan ve Yunanistan’daki Hatıraları ve İzleri” qısmı hanedanın Qırım, Türkiye, Bulgaristan ve Yunanistanda yaşağan soylarnı bu künge qadar tedqiq ete. Qırımlı, hanedan mensuplarnıñ büyük qısmınıñ bu kün Türkiyede yaşağanını ayta. Bularnı da üç gruppağa ayıra. Birinciden, Trakiyada çiftliklerde yaşağan soyları. 2-nci olaraq kene Osmanlı Devleti vaqtında Anadolunıñ farqlı yerlerine yerleşken soyları ve soñ Qavqastan Osmanlı topraqlarına kelgenlerniñ soyu. Qırımlı tuvğan soyları haricinde bu gruppalar arasında de-fakto ictimaiy munasebetler yoq dep qayd etken.
“Osmanlı Devleti’nde Geray Hânedânı Mensuplarının Çiftlik, İkâmetgâh ve Mezarlarının Bulunduğu Yerleşim Yerleri”, Osmanlı Devletiniñ keniş mıqyaslı topraqlarında darqalğan Geray henadanı mensuplarınıñ yerleşkeni köy, çiftlik ve diger yerlerni dane-dane körsete. Bu kün dört devletniñ sıñırları içinde bulunalar: Türkiye, Bulgaristan, Romaniya ve Yunanistan. “Geray Hânedânı Mensuplarının Osmanlı Devleti’nde Sürgün Edildikleri Adalar” qısmında Bozcaada, Eğriboz, Girit, Kıbrıs, Limni, Midilli, Rodos ve Sakız adalarına sürgün etilgen Geraylar añlatılğan. Bu sürgünlükler Osmanlı siyaseti olğanı qadar Qırım hanları tarafından da siyasiy küç cıymaq içün evelki hannıñ sürgünligi talep etilgen. Qırımlı bu köylerniñ ve adalarnıñ episine özü ketip tarihiy teşkerüv içün ekspeditsiya yapqan. Bu pek qıyın, amma bir o qadar da maqtavlı teşkerüv soñunda Geraylarnıñ yaşağanı yerlerniñ bütün cedveli ilk kere tizildi.
“Geray Hânedânı Mensuplarının Osmanlı Devleti’nde Kurdukları Vakıflar” qısmında Geraylarnıñ Türk ve İslam devletlerindeki ictimaiy hayır teşkilatları olğan vakıflarnı qayda ve ne vaqıt qurğanları yer ala. Kitapnıñ soñunda eki büyük cedvel yer ala. Bu cedveller: “Osmanlı Devrinde Geray Hânedânı Mensuplarının Tasarruf yahut Mülkiyetinde Bulunan Çiftliklerin ve İkamet Yerlerinin Genel Listesi” ve “Türkiye’de, Bulgaristan’da ve Yunanistan’da Geray Hânedânı Mensuplarının Kalan Yapı ve Mezar Taşlarının Genel Listesi”.
Qırımlı bu kitapnıñ soñunda hususan Geraylar olmadan Qırım Hanlığınıñ var olmasınıñ mümkün olmağanını ancaq Geraylarnıñ sadece Qırımnen sıñırlamaqnıñ da mümkün olmağanını ayta. Geray hanedanı büyük mıqyası Qırımnıñ tışında hayatlarını keçirgenler ve yaşağanları yerlerniñ ictimaiy hayatına tesir etkenler. Bu kün yaşağan Geraylarnı bir hanedan olaraq aytmasaq da, Qırımtatarlarnıñ tarihiy devletini idare etken Cengiz Han soylu bu hanedan milliy temsillerniñ doğmasında muim bir rol alğan.
Adil Geray Han (baqıñız: Kırımlı, “Kırım Hanlığı Tarihinde “Çoban Geraylar” Meselesi”
Ötüken Neşriyatınıñ saytından kitapnıñ birqaç sahifesine baqmaq içün: https://www.otuken.com.tr/u/otuken/docs/g/e/geraylar-ve-osmanlilar-1649768189.pdf
Bibliografiya
Hakan Kırımlı, “Kırım Hanlığı Tarihinde “Çoban Geraylar” Meselesi”, Belleten, C: 84, S: 299, Nisan 2020, s. 243-260.
Hakan Kırımlı, Geraylar ve Osmanlılar: Kırım Hanlık Hânedânının Osmanlı Devleti’ndeki Hikâyesi, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2022.
