Yağya Naci Suleyman oğlu Bayburtlı

(1876 – 1942-1943*)

Qırımtatar yazıcısı, tılşınası, hoca. Qırımtatar tilinden derslikniñ müellifi Yağya Naci Bayburtlı öz zamanınıñ eñ progressiv insanlarından biri edi.

Yağya Naci Suleyman oğlu Bayburtlı 1876 senesi baqqal ailesinde dünyağa keldi. 1892- 1897 yılları İstanbulda oqup, Suleymaniye medresesini bitirdi. Odessadaki kommertsiya oquv yurtunda rus tilini ögrendi. Aqmescitte hocalar mektebini bitirgen edi. 1898-1901 yılları İsmail bey Gaspinskiyniñ rehberliginde “Terciman” gazetasında korrektor olaraq çalışdı. 1901 senesi, Gasprinskiyniñ teklifi ile Alupkada Asan Sabri Ayvazov müdirlik yapqan yañı usul mektebinde hoca olıp çalışmağa başladı.

1908 senesinden başlap Bağçasarayda mektep müdiri olaraq çalışıp, aynı zamanda “Terciman” gazetasında faaliyetini devam etdi.

1912 senesinden başlap Tavriya İlmiy Arhiv Komissiyasınıñ azası oldu. 1914 senesine qadar Yalta uyezdiniñ Limena köyünde hoca olıp çalışdı. Belli şarqşınas Aleksandr Samoyloviçke Qırım seyahatında yoldaşlıq yapdı, halq ağız yaratıcılığından örnekler toplap hazırladı. 1914 – 1917 yılları Bağçasaray yerli mektebinde hocalıq yapdı. Onıñ talebeleri arasında belli yazıcı Şamil Alâdin ve belli tilşınas alim Hüseyin Kurkçide bar edi.

1917 senesi Yağya Naci Bayburtlı Aqmescitniñ işçileri ve hocaları adından Qurultayğa saylanıp, Qurultayda bolşevikler tarafından ketirilgen zarar boyunca komissiyanıñ azası oldu.

1921 -1923 yıllarında “Bereket” kooperativiniñ reisi olğan edi. 1927-1928 yıllarında Yağya Naci Bayburtlığa hocalıq faaliyetini devam etmege yasaq etildi, faqat soñra bu yasaq keri alındı. “İleri” dergisinde bir qaç maqale bastırdı. İsmail Aqqi ve Şevqiy Bektöre ile beraber qırımtatar tili içün qolaylaştırılğan arap elifbesi tizilmesi üzerinde çalışdı. 1925 senesi Moskvada keçirilgen Bütün ittifaq hocalar toplaşuvında iştirak etdi. 1913-1930-ıncı seneleri arasında Bayburtlı bir sıra ders kitaplarını hazırlap neşir etti: “Elifba” (Bağçasaray, 1913), “Yeni qıraat” (Aqmescit, 1917, 1923), “Tatar sarfı” (Bağçasaray, 1918), “Sarf kitabı” (Aqmescit, 1919).

Yağya Naci Suleyman oğlu Bayburtlı

Bayburtlı, 1908 senesi Bağçasarayda teşkil etilgen qırımtatar yazıcılarınıñ “Uçqun” teşkilâtınıñ ilk azalarından biri oldu. Bayburtlınıñ eserleri ve maqaleleri “Oquv işleri”, “İleri”, “Yañı Çolpan” ve “Yıldız”, “Emel”, “Qalğay” dergilerinde yayınlandı. Yağya Naci Bayburtlı qırımtatar tili dersliginiñ, “Eski medrese” hikâyesiniñ, “Yusufçıq”, “Zavallı Ayşe” piyesalarınıñ müellifidir. Bayburtlı bir çoq qırımtatar hocalarını ve ziyalılarını östürgeni içün, oña “hocalarnıñ hocası” dey ediler.

Yağya Naci Bayburtlı qırımtatar tilinden ğayrı ingliz, arap, ispanyol, rus ve türk tillerini de yahşı bile edi, dünya edebiyatından qırımtatarcağa bir sıra eserlerni tercime etdi.

Yağya Naci Bayburtlı Bağçasaray pedagoji tehnikumında çalışdı. 1935 senesi, Türkiyede oquğanı içün, işten çıqarıldı, ondan soñ Bağçasarayda cahillikni yoq etüv kurslarında rus tili ve matematika derslerini berdi.

1937 senesi Yağya Naci Bayburtlı Osman Aqçoqraqlınıñ milletçi gruppasında iştirak etkeninde, pantürkizm ğayelerini yayınlağanında qabahatlandı, 10 yıllıq hapiske mahküm etildi. 1943 (bazı menbalarğa köre 1942) senesi Arhangelsk bölgesinde ceza kampında vefat etti. 1957 senesi Avgust 27-sinde mahkeme qararı ile reabilitatsiya yapılğan edi.

* Vefat etken yılı bazı menbalarda 1942, bazı menbalarda ise 1943 senesi olaraq kösterile.

         Edebiyat

• Deyateli krymskotatarskoy kulturı (1921−1944): biobibliografiçeskiy slovar / gl. red. i sost. D. Ursu. – Simferopol: Dolia, 1999. − 240 s.
• Yeñi qırayet kitabı // Millet. – 1917. – № 37. – Avgust 12. 14. Ilân // Millet. – 1917. – № 72. – Oktâbr 1.
• Kerimov İ. Bibliografiçeskiy ukazatel peçatnıh knig, statey i proizvedeniy na krımskotatarskom yazıke: 1618–1944 / İ. Kerimov. – Simferopol: OAO «Simferopolskaya gorodskaya tipografiya», 2009. – 324 s.
• Kerimov İ. Gasprinskiyniñ «canlı» tarihi: 1883–1914 / İ. Kerimov Simferopol: Tarpan, 1999. – 408 s.
• Kermençikli C. Bizde elifba kitabı / C. Kermençikli // Terciman. – 1916. – № 83. – Aprel 14.
• Liudi i sudbı. Biobibliografiçeskiy slovar vostokovedov − jertv politiçeskogo terrora v sovetskiy period (1917−1991) / sost.: Ya. Vasilkov, M. Sorokina. – SPb.: Peterburgskoye Vostokovedeniye, 2003. – 496 s.
• Kırımlı Нakan. Kırım tatarlarında millî kimlik ve millî hareketler. – Ankara, 1996.
• Kirimov T.N. İstoriografiya jizni i tvorçestva podvijnika krımskotstsrskoy literaturı i prosvesşeniya Ya. N. Bayburtlı // Filologiya: nauçnıye issledovaniya. – 2021. – № 7. – С. 84-90. DOI: 10.7256/2454-0749.2021.7.36067 URL: https://nbpublish.com/library_read_article.php?id=36067
• Kirimov T.N. Ya.N. Bayburtlı i kulturno-prosvetitelskaya deyatelnost krımskotatarskoy intelligentsia pervoy treti XX veka https://ilmiyqirim.blogpost.com/2014/09/xix-xx.html  
• Байбуртли Ягья Наджі Сулейманович | Енциклопедія Сучасної України. esu.com.ua

           Yağya Naci Bayburtlınıñ bazı eserleri

• Bayburtlı Ya. Elifba / Ya. Bayburtlı. – Bağçasaray: Qırım Maarif Komissarlığı neşri, 1926. – 64 s.
• Bayburtlı Ya. Bağçasaray tatar ikinci basamaq mektebi / Ya. Bayburtlı // Oquv işleri. – 1926. – № 2–3 (10–11). – S. 81–84.
• Bayburtlı Ya. Birinci Bütünşuralar Birligi ocalar syezdi / Ya. Bayburtlı // Oquv işleri. – 1925. – № 2. – S. 62–66.
• Bayburtlı Ya. Mektepler ve halq / Ya. Bayburtlı // İleri. – 1926. – № 1. – S. 17–20.
• Bayburtlı Ya. Tatarlarda usul-i-cedit / Ya. Bayburtlı // Yañı Çolpan. – 1923. – № 2. – S. 8–12.
• Bayburtlı Ya. Evvelki ve şimdiki gençlik / Ya. Bayburtlı // İleri. – 1926. – № 2. – S. 4–9; № 3. – S. 10–13.

Tweet