QIRIM HANLIĞI VE OSMANLI DEVLETİNİÑ
RUS ORDUSINA QARŞI
1711 PRUT CENKİ
Qırım Hanlığı 18-nci asırnıñ başlarında II-nci Viyana Cenkinden soñ Rusiye İmperiyasına qarşı Azaq Qalesini ğayıp etken edi. 1683-1699 seneleri arasında Osmanlı Devletinen birlikte Qırım Hanlığı, Kutsal İttifaq adı berilgen Lehistan, Habsburg, Venedik ve Rusiyeniñ birligine qarşı küreşti. 16 sene sürgen bu cenk soñunda Rusiyenen İstanbul Añlaşması imzalandı. 14 Temmuz (İyul) 1700 tarihinde imzalanğan bu añlaşmağa köre Rusiye İmperiyası Çar I. Pyotrnıñ maqsadı olğan Qaradenizge barmağa muvafaq oldı. Azaq Qalesi Ruslarğa berildi ve olarnıñ Taganrogda inşa etken qale de Osmanlı ve Qırım Hanlığı tarafından qabul etildi. Bu eki qaleniñ Ruslarnıñ qolunda olması Qırım Hanlığınıñ siyasiy ve askeriy taraftan tehlükede olması añlamına kelgen. Bunıñnen birlikte Osmanlı Devleti içün de Qaradenizniñ Ruslarğa qarşı qorçalanuvı probleması peyda oldı.
Rusiye İmperiyasınıñ bu tarihten soñ Büyük Şimaliy Cenki adı berilgen cenklerge qatnaşuvından soñ İsveçke qarşı savaştı. İsveç kralı XII-nci Karl, Çar I. Pyotr’nıñ ordusını Narva’da mağlüp etti, amma 1709-da Poltava qalesini alamadı. Çar I. Pyotr, Kral XII-nci Karlnıñ ordusını Poltavada mağlüp etti. İsveç kralı da Özü Qalesine sığıştı. Buraya kelgende, Rusiye İmperiyasına qarşı Osmanlı Devleti ve Qırım Hanlığından yardım qıdırdı.
Batı Avropalılarnıñ yapqanı Prut Cenki haritası ve ordularnıñ yerleri
Şimal cenkleri sırasında Qırım Hanlığı tarafsız qalmağa tırıştı. Ancaq Qaradenizdeki Rus tehlükesine qarşı Yañı Qalesi 1703 senesinde inşa etilmege başlandı. Keriç Boğazını Rus gemilerine qarşı qoruycaq olğan bu qaleniñ inşası 1710-da tamamlandı. Bu qalede Qırım ve Osmanlı askerleri ortaqlaşıp oturdı. 1709 senesinde XII-nci Karl, Özü Qalesine sığınğanda, Rusiyenen yañı bir savaş ihtimali peyda oldı. Özü boyındaki Rus qalelerniñ avdarılması ve olarnıñ askeriy quvetniñ bu yaqtan ğayıp olması içün yañı bir savaş kerek edi.
İsveç kralı XII-nci Karl, Osmanlınıñ ve Qırım Hanlığınıñ cenkke kirmesini ve Rusiyege qarşı ortaqlaşıp hücüm etmekni istegen edi. Çünki Osmanlı ve Qırım askerine qarşı Rusiyeniñ tek başına quvetni qorçalayamaycağını tüşündi. Azaq qalesini qaytaruv fikri de Qırım hanı tarafından Osmanlı padişahına aytıldı. O vaqıt Qırım hanı olğan II-nci Devlet Geray Han, İsveç kralınıñ vaziyetini Rusiyege qarşı alıp barılacaq siyaset haqqında padişahnen körüşmek içün İstanbulğa ketti.
II-nci Devlet Geray Han, İstanbulda Osmanlı padişahı III-nci Ahmednen körüşkende, oña şöyle ayttı: “Moskovanıñ barış sözüne işanacaq olsañız, Qırım qolumızdan keter.” Soñ padişahqa Qırımnı qoluna almaqnıñ Çar I. Pyotrnıñ ve Rusiye İmperiya siyasiy maqsadınıñ İstanbulğa barmaq olğanını da ayttı. Padişahqa, Rusiyeniñ hususiy maqsadınıñ Qırım Hanlığını işğal etmek ve İstanbulnı alıp, Qaradenizde bütünley hâkim olmaq istegenini añlattı. Soñ 20 Qasım (Noyabr) 1710 tarihinde Rusiyege cenk ilân etildi.
Prut Cenkinde Osmanlı karargâhında Baltacı Mehmed Paşa ve II-nci Devlet Geray Hannı temsiliy körsetken bir gravüra
Cenk ilân etilgenden soñ, Qazaq hetmanı Filip Stepanoviç Orlik de Qırım Hanlığı ordusına qoşuldı. Qırım Hanı II-nci Devlet Geray Han, Qalğay Mehmed Geray Sultan ve Qazaq Hetmanı Orlik, Rusiyeniñ Ukraynada hücüm etkeni yerlerge seferge çıqtı. Bu seferde Ruslarnıñ kimer yerdeki askeriy birliklerinen kiçkene uruşlar oldı. Rus ordusı Boğdanğa (Şimaliy Romaniya ve Moldova) doğru hareket etken edi. Çar I. Pyotr, Qırımtatarları ve Qazaqlarnıñ ortaqlaşıp seferge çıqması qarşısında Nogay mırzalarına Qırım Hanlığınıñ hâkimiyetinden çıqıp azatlıq içün bir deklaratsiya yiberdi. Faqat hiç bir Noğay mırzası oña işanmadı ve Rus ordusı bu defa Qalmuqlardan yardım istedi. Faqat Rusiye ordusı Prut nehri tarafına barğanda, Qırımtatar atlılarını yaqından körmege başladı.
Osmanlı ordusı ise Edirneden çıqqandan soñ, Qırım Hanlığı ordusından kelgen haberlerge köre hareket etti. Rus ordusınen qarşılaşacaq olğan Osmanlılar, Tuna boyuna doğru keldi. İsveç kralı XII-nci Karl ise Benderde Qırım hanı ve Osmanlı sadrazamınen körüşecek edi. Onıñ maqsadı Rusiyege qarşı qısqa bir cenkte uruşmaq degil, daha büyük bir sefernen Rusiyeniñ askeriy quvetini yoq etmek edi. II-nci Devlet Geray Han da İsveç kralınıñ maqsadına qoşulğan. Lâkin Osmanlı sadrazamı Baltacı Mehmed Paşa bu cenk içün bir Rusiye seferi istemegen. Ruslarnı cenkte mağlüp etkenden soñ, bir barış añlaşmasınıñ imzalanmasını oylağan edi.
Prut Cenkinde Rus ordusunıñ quşatılğanını körsetken Fransız haritası
Osmanlı ordusı Tunanıñ şimaliy tarafına keçkende, Qırımtatarlarından da artıq cenk sahasına keçkenini öğrendi. II-nci Devlet Geray Han da ordusınen Osmanlı ordusına qoşulı. Osmanlı padişahı III-nci Ahmed seferge çıqmadan evel Sadrazam Baltacı Mehmed Paşağa Rusiyege qarşı Qırım hanı II-nci Devlet Geray Hannıñ tüşüngenine köre hareket etmesini aytqan. İsveç kralından da elçiniñ kelmesinden soñ Rusiye ordusını taqip etken Qırımtatar atlıları Prut Nehrine barğanlarını ayttı.
Osmanlılar, Qırımtatarları, Qazaqlar ve İsveçliler doğrudan Prut Nehrinde Rusiye ordusınıñ üstüne ketti. İsveç kralı XII-nci Karl ve II-nci Devlet Geray Han tez vaqıtta Rus ordusınıñ tamamınen yoq etilüvini istegen. Osmanlı paşası ise II-nci Viyana Quşatmasındaki mağlübiyetten soñ temkinli edi. Yeniçerilerin de cenkteki vaziyetine işanmağan edi. Çünki eger Rus ordusına qarşı qısqa vaqıtta muvafaq olunmaz ise, isyan çıqabilecegini tüşüngen edi. Faqat Rus ordusı qısqa vaqıtta Qırımtatarları tarafından quşatıldı. II-nci Devlet Geray Han, Qırımtatarlarınıñ Prut Nehrini keçip, Rusiye ordısınıñ qaytuv yolunı qapatmasını tüşüngen edi. Qazaq hetmanı da Qalğay Sultannıñ ordusınıñ yanında Rus ordusınıñ qaytuvnı qapattı. Nehirniñ diger tarafında ise Osmanlı topçuları ve askeri bar edi. Rus ordusı bütünley Prut Nehri boyunda hapis olğan edi.
18 İyunde Qırımtatarları, Rus armiyasını quşatqandan soñ, 19 İyunde Osmanlı ordusı da nehirniñ diger yaqasına toplarnı keçirdi. Osmanlı ordusınıñ top ve tüfek ateşinen hücüm etmesi ve aldında Qırımtatarlarnıñ olması neticesinde General Şeremetyevniñ komutasındaki Rus ordusı beyaz bayraqnı tikledi.
Qırımtatar atlılarnıñ Prut Nehrinde Çar I. Pyotrnıñ ordusınıñ etrafını quşatuvı
Rusiye armiyası barış istegeni içün Osmanlı ordusınıñ karargâhında bir toplaşuv keçirildi. Bu toplaşuvda Sadrazam Baltacı Mehmed Paşa, Ruslarnıñ barış istegenini, ancaq henüz bir cevap bermegenini II-nci Devlet Geray Hanğa ve İsveç kralına ayttı. Bu toplaşuvda barış mı yapılacaq ya da Rus armiyasına yañıdan hücüm mı etilecek, oña qarar berilecek edi. II-nci Devlet Geray Han, Ruslarnıñ hiç bir sözüne işanılmayacağını, çünki olarnıñ ne söz berse, qaytacağını ayttı. Eger sadrazam barış yapmağa istese, o vaqıt Ruslarnıñ Azaq Qalesi de dahil Qaradenizde qollarında olğan bütün qalelerni teslim etmeleri kerekken, dep ayttı. İsveç kralı XII-nci Karl ise Rus ordusınıñ bütünley yoq etilüvini desteklegen edi. Buña qarşı Baltacı Mehmed Paşa barış añlaşmasını tercih etti. 22 İyun 1711 tarihinde Prut Añlaşması imzalandı. Bu añlaşmağa köre Azaq Qalesi bütün sahası ve mühimmatınen beraber Osmanlı Devletine qaytarılacaq, Ruslarnıñ inşa etkeni yañı qaleler yıqılacaq ve Qırım Hanlığına bağlı olğan Hetman Orlikniñ Qazaqlarına Ruslar tiymeycek edi. İsveç kralı da memleketine güvenle qaytacaq edi.
Prut Añlaşması imzalanğandan soñ II-nci Devlet Geray Han, Osmanlı padişahı Sultan III-nci Ahmednen körüşmek içün İstanbulğa keldi. Rus ordusınıñ bütünley yoq etilmeyip barış yapılması içün Qırım hanı şunı ayttı: “Misli körülmegen bir fırsat edi, lâkin coyuldı.” Bunıñ sebebi olaraq da sadrazamnıñ mektupçısı ve bir memurnı (Osm. kethüda) suçlu körsetti. Olar idam etildi ve Baltacı Mehmed Paşa, Rus ordusıñı yoq etmegeni içün vazifesinden alındı. 1711-de imzalanğan añlaşmadan soñ Ruslar söz bergenleri kibi Azaq Qalesini hemen teslim etmediler. Osmanlı Devleti ve Qırım Hanlığı olarnıñ sözlerni yerine ketirmesi içün yañıdan bu añlaşma maddelerni olarğa ayttı. Lâkin Çar I. Pyotr kene de bu işni maqsatlı şekilde sozdı. Ancaq Osmanlı ve Qırım Hanlığı bunıñ içün 1712-de Rusiyege yañıdan savaş ilân etti. Bu savaş ilânından soñ Çar I. Pyotr, bu eki devletnen birlikte yañıdan cenk etmekten tartınğanı içün, Azaq Qalesini teslim etti. Böylece Prut Savaşı ve añlaşması neticelendi.
Saylanğan Bibliografiya
Abdülgaffar Kırımî, Umdetü’t-Tevârih, Medhâl ve İlâvelerle Neşreden: Necib Âsım, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1343 (1927).
Adnan Baycar (Haz.), Osmanlı-Rus İlişkileri Tarihi (Ahmed Câvid Bey’in Müntehabâtı), İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2004.
Akdes Nimet Kurat, Prut Seferi ve Barışı 1123 (1711), Cilt: I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1951.
Akdes Nimet Kurat, Prut Seferi ve Barışı 1123 (1711), Cilt: II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1953.
Brian Davies, Empire and Military Revolution in Eastern Europe: Russia’s Turkish Wars in the Eighteenth Century, London: Continuum International Publishing, 2011.
Halil İnlacık, Kırım Hanlığı Tarihi Üzerine Araştırmalar (1441-1700), İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
Halim Geray Sultan, Gülbün-i Hânân Yahud Kırım Tarihi, Neşre Hazırlayan: Ablâkim İlmiy, İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası, 1327 (1911).
Vasiliy Dmitriyeviç Smirnov, Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı, Çev. Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları, 2016.
