QIRIMTATAR ŞAİRLERİNİÑ İCADINDA
TUVĞAN TİL MEVZUSI

Zera BEKİROVA   

Er bir millet şairleriniñ baş mevzularından biri, şek-şübesiz, tuvğan til mevzusıdır. Qırımtatar şairleri de bundan istisna degil. İşbu mevzunıñ müimligi, aktualligi UNESCOnıñ ğayıp olmaq telükesi altında bulunğan tiller cedveline kirsetilgen qırımtatar tiliniñ bugünki zor vaziyetinde qat-qat artmaqta.

Tuvğan til aqqında şiir degende, epimizniñ aqılımızğa bir kereden dünyaca meşur şarqşınas alim, istidatlı şair da olaraq tanılğan ve qırımtatar tili ve edebiyatına salmaqlı isse qoşqan Bekir Çoban zadeniñ 1918 senesi haziran 1-de ğurbette — Budapeştte, yurt ve til asretligini çekerken yazğan "Tuvğan til" şiiri kele

Seni men Qırımda, Qazanda taptım,
Cüregim qaynağan, taşqanda taptım…

Cat elde muğayıp, açınıp cürgende,
Ümütim, hayalım şay tüşip çürgende,

Moynuña sarıldım dertimni aytıp,
Bir güzel sözüñmen özüme qaytıp…

Cırlarıñ bolmasa, maneñ bolmasa.
"Curt" degen sözüñmen cürek tolmasa,

Ah, nasıl cürermen ğurbet yaqlarda,
Tanışsız, bilişsiz yat soqaqlarda?..

Bilmiymen türükmi, tatarmı adıñ,
Bek yaman tatlısıñ, Tañrıdan tadıñ,

Türük de, tatar da seniñ sözleriñ,
Ekisi iki çift muñlu közleriñ…

Viyana ögünde, Qazaq içinde
Barabar cırladıq Hindlerde, Çinde…

Añlasın bir seni, duşman da süyer,
Bir canıq sözüñmen cüregi iyer…

İsteymen özüñni er yaqta körmek.
Er yerde inciden destanlar örmek…

Quşlarğa, qaşqırğa üyretsem seni,
Sen bolsañ öksüzniñ koñûlden süygeni…

Camige, mihrapqa, sarayğa kirseñ,
Deñizler, çöllerniñ çetine erseñ…

Seniñmen duşmanğa yarlıqlar yazsam,
Qaruvlı sözüñmen köñlüni qazsam…

Qabrimde melekler sorğu sorasa,
Azrail tilimni  biñ kere torasa.

"Öz tuvğan tilimde ayt mağa!" dermen,
Öz tuvğan tilimde cırlap ölermen…

Göñlümni qayğılar kemirip turğanda,
Halqımnı tınışsız yıldızı urğanda,

Tuvğan til, başqası aqlıma kelmiy.
Bir büyük sırımsıñ duşmanlar bilmiy…

Bu şiir yaratılmazdan on bir yıl evel Bekir Çoban zade añdığı Qazanda 1907 senesi ulu tatar şairi Gabdulla Tuqay tuvğan tiline sevgisini özüniñ "Tugan tel" şiirinde böyle ifade etken edi:

Bes-belli ki, Tuqaynıñ tatar halqınıñ özüne has bir milliy marşına çevrilgen şiiri qırımtatar şairlerine de tesirini keçirdi. Çünki tatar şairiniñ hastalıqtan pek erte vefat etmesine yanğan, onıñ "Tugan tel"inden ilhamlanğan Amdi Geraybay 1921 yılı "Tuvğan tilime" şiirini yaza. Oña epigraf olaraq Tuqaynıñ "İ tugan tel, i matur tel, әtkәm-әnkәmneң tele! Dөnyada kүp nәrsә beldem Sin tugan tel arkılı" sözlerini alaraq yaza. Daa endi 20 yaşını toldurğan genç şair öz eserinde halq ağız yaratıcılığı hazinesinden alğan beñzetmelerni qullanırken qırımtatar tiliniñ zenginligini, obrazlı olğanını numayış ete.

Ey, canıq sözlermen tolı, öz tuvğanım, öz tilim,
Dertimniñ, qalbimniñ qulı, öz tuvğanım, öz tilim.
Senmen tuvdım, senmen östim, senmen kirsem mezarga,
Sen yazdırdıñ, sen coştırdıñ, qoydıñ meni bu zarğa.

Yüz otuz cıl cat qolunda qullıq ettim, ıñladım,
Iñladım da, cırladım da, cırlarıñnı dıñladım.
Dertlerimni senmen yazdım, Kâbeme col izledim,
Senmen örgen sırlarımnı men qalipte gizledim.

Tuvğan künü ebanayım meni qolğa alğanda,
"Köz aydın!" — dep, babayıma, cel beşikke salğanda,
"At minermi?!" degen bir söz eşittim men babadan,
Tapmadım bir tilde bir söz "at miner"den abadan.

Men beşikte yuqlağanda, seskenip qamşanğanda,
Gögercinday gürüldep, emmege tamşanğanda,
"Balam, balam, bal tatır!" — dep, süye edi anayım,
"Qızçıqlarnı aldatır!" — dep, küle edi babayım.

Qazaq meni saldat alıp çet dünyaga atqanda,
Bir özümni bir qaç yüz biñ yabancığa qatqanda,
Coşıp, cılap cat ocaqta cırlarımnı cırladım,
"Car!" sözüñmen nişanlıma mektüplerni sırladım.

Közge alıp dinsiz meni bastırıqqa salganda,
Qarındaşım, çıñ defterim evimizde qalğanda,
Sözleriñmen men qalpten çıñlar yasap yaşadım,
Er beytini göñülime bir çiçektay aşladım.

Sırtnıñ iti meni qorlap öz esiri etkende,
Öz curtımdan ayırılıp uzaqlarga ketkende,
"Aygidi, öz köyim menim, Suvbaşı Nayman" — dedim,
"Seniñ közüñ torlanganda, men de cılayman" — dedim.

Deliqanlı caş çağımda toydan-toyga cürgende,
Mıyıq burıp, perçem tarap "qız evi"ne kirgende,
Sözleriñmen qurap, sayrap çıñ uydırıp çıñladım,
"Aylanayım tiliñden!" — dep, qız cevabın dıñladım.

Şu beyitler siñip qaldı tamarıma, qanıma...
Ömürime ömür qoştı, can calgadı canıma.
Turasıñ sen, ey tuvğan til, Çolpanımday caltırap,
Öz tilimde şiir yazsam, cılay cürek qaltırap.

Sen turğanda, toqtamaycaq közlerimniñ yaşları,
Köz aydınga baş köterdi eski mezar taşları.
Cırlasam bir moñ cırıñnı, cüregim qaynap taşa,
Ey, tuvğan til, ey, ana til! Biñ yaşa, yüz biñ yaşa!

Şair Şakir Selimniñ yazğanına köre, büyük qırımtatar şairi Eşref Şemi-zade bunı böyle tasdiqlağan: "Tuvğan til medhiyeleri arasında Abdulla Tuqay, Bekir Çoban-zade ve Rasul Gamzatovnıñ eserlerinden de güzel eserler bilmeyim". Abdulla Tuqay ve Bekir Çoban zadeniñ şiirlerini yuqarıda añdıq. Büyük avar yazıcısı Rasul Gamzatov "Tuvğan til" şiirindeki şu eki satırı endi çoqtan ikmetli çözler ve deyimler sırasından yer aldı: "Eger de tilim yarın ölecek olsa, men bugünden ölmege azırım!"

LUĞAT
Tapmaq: Bulmak
Cüregim: Yüreğim
Cürek: Yürek, kalp
Cat elde: Yabancı yerde
Cat-yat: Yabancı
Muğaymaq: Üzülmek, mahzun olmak, sıkılmak, gam çekmek
Cürgende: Yürürken
Cürmek: Yürümek
Çürmek: Çürümek
Çürgende: Çürüdüğünde
Moynuña: Boynuna
Qaytmaq: Dönmek
Aytmaq: Söylemek
Cır: (Qırımtatar) şarkı, türkü, ır
Cırlamaq: Şarkı, türkü söylemek
Ğurbet yaqlarda: Gurbet ellerde
Yaq: Yaka, taraf
Muñlu: Üzgün, bunalmış, sıkıntılı, endişeli
Süymek: Sevmek
Cüregi iyer: Kalbi yumuşar
Qaşqır: Kurt, çakal olarak kullanımı da var
Çet: Kenar, sınır, hudut
Çetine erseñ: Sınırına ersen
Yarlıq: Hanların fermanı
Qaruv: Güç, kuvvet (göz için “fer”)
Toramaq: Doğramak
Tınış: Soluk, nefes
Tınışsız: Bir anda, soluk almaya vakit kalmadan
Tuvğan: Doğmuş
Tuvğan Til: Doğduğumuz dil yani “Ana Dil”
Tuvdım: Doğdum
Ösmek: Büyümek
Östim: Büyüdüm
Zar:  Gözyaşı, ağlama, inleme
Zarğa: Gözyaşına
Col: Yol
Abadan: Gösterişli, bakımlı
Seskenmek: İrkilmek, ürpermek
Seskenip: İrkilip, ürperip
Tamşanmaq: 1)İmrenmek, 2)Yalanmak
Tamşanğanda: İmrendiğimde
Saldat: Rus askeri
Car: Keder, dert
Bastırıq: Kabus, karabasan
Qorlap: Hor görüp
Torlanmaq: Duygulanıp gözlerin yaşarması
Torlangan: Gözleri yaşaran
Mıyıq: Bıyık
Qurap: Eklemek, katmak, parçaları biribirine eklemek
Sayra: (Kuş için) ötme, cıvıldama
Sayrap: Kuş gibi cıvıldayarak
Turmaq: Durmak, yerinde kalmak
Turasıñ: Duruyorsun
Çolpan: Sabah yıldızı, Zöhre, çoban yıldızı
Çolpanımday: Sabah yıldızım gibi
Caltıramaq: Parlamak
Caltırap: Parlayarak
Qaltıramaq: Titremek
Qaltırap: Titreyip
Moñ-moñlı: (muñ-muñlu) keder-kederli, hüzün-hüzünlü

Tweet