OLARNI AÑLAMAQ!
Oya Deniz ÇONĞAR
Tamam 103 sene evel, 1917 senesiniñ ilk qış ayınıñ 26 künü, Qırımtatar halqı vatanları Qırımda tarihleriniñ eñ emiyetli işlerinden birini kerçekleştirdi. Qırımnıñ Rusiye İmperyasına esir olmasından 134 sene soñra, şanlı atalarınıñ perişan olğan abideleri içinde, 1-inci Qırımtatar Milliy Qurultayını topladılar. Bu Qurultaynıñ işleri neticesinde Qırım Ahalî Cumhuriyetini qurmağa ve vatanları Qırımnı öz iradeleri astında yañıdan yaraştırmağa qarar berdiler. Bu muqaddes niyetnen başlanılğan mücadele, Bolşeviklerniñ qanlı hücumı sebebinen, ne yazıq ki, yarım yıl keçmeden, toqtatılğandır. Lâkin, o kün ilân etilgen printsipler, o kün peyda olğan eyecan ve o künde doğğan ruh yaşamaqtadır. Bu kün Qırımtatar halqınıñ milliy siyasiy çalışmalarınıñ temelleri 1917’de qoyulğandır.
1917 senesinde kerçekleştirilgen bu buyük teşebbüs, tabiy ki, evelden atılğan adımlar sayesinde mümkün olğandır. 19-ıncı asırnıñ yekünlengen ve 20-inci asırnıñ başlanğan künler Qırımtatarlarnıñ bu adımlarnı atıp, aman-aman 150 sene devamında yaşağan acılarına baqmadan em özleri, em de umum Türk-İslâm dünyasınıñ tarihine tesir etecek çalışmalarnı amelge keçirgenleri zamanlardır.
1883 senesinde Gaspralı İsmail Beyniñ, Qırımda aytılğanı kibi İsmail Babaynıñ, neşir etmege başlağan “Terciman” gazetası ve artından başlağanı usûl-u cedid mekteplerinen liderlik etkeni islâatnıñ yayılması Qırım ve umum Türk-İslâm coğrafiyasında tarihniñ aqışına tesir etkendir. Yañı tasil metodlarını ve canlı bir fikir muiti yaratqan “Terciman” gazetasını taqip etkenler tarafından Rusiye’de binlernen mektep açılğanını bilemiz. Bu mektepler asırlar devamında ilimden mahrum qalğan halqlarnı tasilge ve faallikke davet etken merkezler teşkil etkendirler. Gaspralı realist bir şekilde yürsetken ve çeşit türlü qıyınlıqlarğa baqmadan devam ettirgen bu icraatlarnıñ Qırım içün eñ muim neticesi, Qırımtatar halqınıñ içinden yaş ve dinamik bir ziyalılar peyda olmasıdır.
Gaspralınıñ talebesi olğan bu yaş ziyalılar, 20-nci asır başında Rusiyeninñ er tarafını qaplap alğan devrim rüzgârları içinde östiler ve bu şarait içinde Qırımtatar halqınıñ öz kelecegini öz-özüne tayin etmege mecbur olğanını farq ettiler. Bu yaş faaller, Qırımda başlağanları teşkilatlanma işleri neticesinde, qısqa zamanda siyasette tesirli oldılar. Abdüreşid Mehdiyevniñ liderlik etkeni bu areket, “Yaş Tatarlar” dep adlandırıldılar. “Yaş Tatarlar” Qırımtatar siyasetini ve milletçiligini şekillendirecek faaliyetler alıp bardılar. ‘Vatan Qırım’ şiarını Qırımtatar siyasiy literatürüne ediye etken Yaş Tatarlar, zemaneviy bir milletçi diskurs (söylem) yarattılar. Gaspralınıñ realist baqışına ve bunıñnen beraber Rusiye idaresine qarşı diqqatlı siyasetine qarşılıq, daa idealist ve adlarına yaraşıqlı şekilde daa teşebbüskâr bir baqışnen faaliyet köstergen bu yaşlar, umum Rusiye siyasetini de yaqından taqip ettiler.
Gaspralınıñ başlağanı bu küçük leyhalar, buyük deñişmelerniñ yolunı açtı ve “Yaş Tatarlar”nen küçlengen bu areket 1-inci Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ toplanması içün kerek olğan işlerge yol bermiştir. “Yaş Tatarlar” areketiniñ içinden çıqqan, İstanbulda tasil alğan ve gizli “Vatan” Cemiyetini qurğan Noman Çelebicihan ve arqadaşları Qırımda “Yaş Tatar” areketiniñ devamını teşkil etken ve Qurultayğa ketken yolnı açqan gizli hücre teşkilatları teşkil etkendir. Bu işlerniñ yetekçiligini etken Çelebicihan, Qırım Müsülmanları Kongressinden Rusiye ve Şarqiy Avropa Müslümanları Müftisi olıp saylandı ve Merkezi İcra Komitetiniñ reisligine ketirildi. 26 ilk qış ayı 1917de toplanğan Qurultayda Millî Ükümetniñ reisi ve Adliye Müdiri saylanğan Çelebicihan milletniñ azatlıq mücadelesi içün ömrüni feda etti. Onıñ yolbaşçılığında teşkil etilgen qurumlar bugün hala daha Qırımtatar halqı tarafından yaşatıla ve milliy siyasetimizniñ yolunı belgiley.
Gaspralı Babaynıñ izinden ketken ve Qırımtatar halqınıñ eñ parlaq evlatlarından olğan Mehdiyev ve Çelebicihan, Qırımtatar millî mücadelesini başlatqan tüşünce ve fikirlerni amelge keçirgen insanlar olıp, evelde olğanı kibi, bugün de er kes tarafından sayğı ve muabbetnen hatırlanmaqtadır. Mehdiyev ve “Yaş Tatarlar” tarafından fikri çerçivesi çizilgen Qırımtatar Millî Areketi, Çelbicihan ve onıñ emeldaşlarınıñ çabalarınen küçlü qurumlar olıp ortağa çıqqandır . Bugünki künde Qırımtatar halqınıñ mücadelesini añlamaq ve bu mücadelege qol tutmaq içün Gaspralınen başlağan, Mehdiyevnen şekillengen ve Çelebicihannen mücessemleşken (vücut bulğan) bu zıncırnı añlamaq kerekmektedir.
