Qarasuvbazar şeherinde Qurtvaap adlı çobannıñ qorantasında doğdı. On üç yaşına qadar çobanlıq yaptı. Soñra başlanğıç mektepniñ birinci sınıfına qatnamağa başladı ve bir yıl içinde başlanğıç mektep sınavını muvafaqiyetle berdi. Ocaları oña «çoban oğlu» dep muracaat ete ediler ve o, bu lağapnı bütün ömrü boyunca şerefnen qullandı.
1909 senesi Qarasuvbazar şeheriniñ başı ve özüniñ ocası olğan Reşid Mediyevniñ yardımı ile Bekir Çobanzade Cemiyet-i Hayriye esabına İstanbulğa Mekteb-i Sultanîge oqumağa yollandı. Arap ve fransız tillerini ögrendi. Şiir yazmağa da bu yerde Çobanzade imzası ile başladı.
1914 senesi İstanbuldan Odesağa ketip, bir yıl devamında slav tillerini ögrenmeknen meşğul oldı. Bu sırada I. Dünya Cenki başlamasınen orduğa alınıp Avstriya-Macaristan cebesine yollandı. 1914 senesiniñ soñunda Macaristanda esirge tüşti. Çoq til bilgeni içün Budapeşt universitetine Tarih ve Filologiya fakultetine qabul etildi. Universitetni 1918 senesi bitirip, bir yıl içinde doktorlıq işini yazıp bitirdi. Arapşınas İgnats Goldziher ve türkolog Gyula Nemet ile çalışa edi. Bu yerde Codex Cumanicus adlı luğat üzerinde ilmiy iş yaptı. Bu luğat onda ecdatlarınıñ, Kuman ve Qıpçaklarnıñ, tarihine ve tiline meraq uyandırdı.
Codex Cumanicus abidesi ve türkiy tillerinde artikulatsiyon üzerinde tedqiqatını azırlağan soñ 1919 senesi 18 Mayıs tarihinde aynı mevzu üzerinde doktor unvanını aldı. Daha soñra Budapeşt ve Lozanna universitetlerinde ders bergen Çobanzade, 26 yaşına kelgende, eki universitetten de professor unvanını alğan edi.
1920 senesi Qırımğa qaytqan Çobanzade Totayköy Pedagogika Tehnikumında ve qız pedagogika mektebinde qırımtatar tili ve edebiyatı derslerini berdi. Aynı zamanda Qırım Maarif Halq Komissarlığınıñ qırımtatar bölüginiñ müdiri de oldı. 1922 senesinde Qırım Universitetiniñ Şarqiyat fakulteti professorı olaraq çalışmağa başladı. «Oquv İşleri», «Yañı Çolpan», «İleri» dergilerinde ve gazetalarında ilmiy maqaleler yayınladı. Bu devirde Qırım Muhtar Sovet Sotsialist Cumhuriyeti Merkeziy İcra Komitetiniñ azası olaraq saylanğan Çobanzade, 1924 senesi Qırım Universitetiniñ rektorı oldı.
1922 senesi Azerbaycannıñ liderleri Nariman Narimanov ve Samed Ağaoğlu türk tillerini arap elifbesinden latin elifbesine keçirmek meselesi üzerinde Bakuda teşkil etilgen “Elifbe Komiteti”niñ yanında teşkil etilgen “İlmiy Sovet (Şura)”nıñ başqanlığına, yapqan araştırmalar neticesinde, Bekir Çobanzade tayin etildi. Yañı türk elifbesiniñ birleştirilmesi meselesi üzerinde çalışmalar azırladı. I. Sovetler Birligi Türkologiya Qurultayında, türkiy tillerniñ aralarındaki münasebetler ve türk-tatar tillerinde ilmiy terminler meydanğa ketirüv mevzuları üzerindeki çalışmalarnı Çobanzade teşkil etken edi. 1928 senesinde yañı elifbe meselesi içün teşkil etilgen “Sovetler Birligi Merkeziy Komissiyasınıñ İlmiy Şurası”nıñ reisi olaraq saylandı. Bu saada yapqan muvafaqiyetli işleri içün türkiy tillerniñ latin elifbesine keçirilmesi işini büyük bir muvafaqiyet ile temin etti. 1930-larda Özbekistanda çalışmağa başladı. 1930-1934 seneleri arasında Fergana Devlet Pedagogika Universitetiniñ Özbek tili ve edebiyatı bölüminiñ müdiri oldı.
Çobanzade qısqa ömrü devamında 300 civarında ilmiy ve metodik eser yazdı ve bu eserler rus, qırımtatar, azerbaycan, özbek, türkmen, türk, macar, alman ve fransız tillerinde basıldı. Bugün de bugün yapqan işleri içün büyük bir şüret qazanğan Çobanzade, şiirleri ile qırımtatar edebiyatınıñ klassik ve eñ emiyetli şairlerinden birisi olaraq tanıla. Şiirleriniñ mündericesi o derece teren, içtimaiy ve felsefiy fikirlernen tolu ki, er bir şiir üzerine ayrı bir tedqiqat yazmaq mümkündir. Çobanzadeniñ edebiyatımıznıñ tarihi üzerinde ve edebiyat saasında faaliyeti ayrıca diqqatqa layıqtır. Meselâ;
• İlmiy ve edebiy til meselesi,
• Oktâbr ve türk-tatar edebiyatı,
• Soñ devir qırımtatar edebiyatı,
• Oktâbr devrindeki türk-tatar edebiyatı
kibi onlarca maqaleleri halâ daa pek büyük bir emiyetke maliktir. Edebiyatımıznıñn tarihi üzerinde añılğan tedqiqatlar kibi ğayet teren eserler bergen Çobanzade, aynı zamanda Şarq Edebiyatı tarihi üzerine yapqan tedqiqatları ile de türkşınaslıq aleminde ayrıca büyük bir şüret kazanğandır. Onıñ; «Fuzuliy ve Onıñ Yeri» (1925), «Qumıq Tili ve Edebiyatı Aqqında» (1925) «Bayqara ve Divanı Aqqında» (1926), «Navoiyniñ Tili ve Tilciligi Aqqında» (1926), «İsmail Hataiyniñ Tili ve Edebiy İcadı» (1933), «İbn-i Mukannanıñ Türk Gramatikası» (1933), «Kitab-ı dedem Qorqutnıñ Edebiy-Linguistik Talili» (1935) kibi bir çok eserleri şarq edebiyatını ögrenmek istegenler ve türkşınaslar içün pek emiyetli menbalardır.
Medeniyetimizniñ, tilimizniñ ve edebiyatımıznıñ umumiy hazinesinde degeri ölçenilemeycek eserler qaldırğan Çobanzade, qırımtatarlarınıñ milliy edebiyatınıñ canlanmasında yetekçi bir isim olğandır. İsmail Gaspralınıñ başlatqan aydınlanma areketiniñ ilk büyük meyvalarındandır ve o, halkınıñ taqdiriniñ bütün Türk Dünyasınıñ taqdiri ile ortaq olğanını bilgen, qırımtatar milliy areketiniñ sadıq bir şahsiyetidir. 1937-1938 yıllarında Sovetler Birliginiñ er bir köşesinde olğan vaqialarnen parallel olaraq, qırımtatar aydınlarınıñ türkçülik ve burjua milliyetçisi kibi qabaatlavlarla hapis olunğan, sürgünge yiberilgen ve qurşunğa tizilgen qanlı devirde Çobanzade de hapiske alındı ve öldürildi. Bekir Sıtqı Çobanzade onneñ ayñı taqdırnı paylaşğañ milliy teatromıznıñ qurucısı Ümer İpçi, büyük edebiyatçımız Abdullah Latifzade kibi halqına rehberlik yapmağa çalışqan ziyalılarnen beraber milletimizniñ tarihiy hafızasında şerefli yerini alğandır.
Not: Bu yazı Rıza Fazılnıñ «Qırımtatar Edebiyatınıñ Tarihı» (2001) adlı kitabınıñ mevzunen alâqalı qısmından derc olunğandır.
HABER ALDIM
Haber aldım, ölüler tirilgen dep..
Borlu çalıp Kefege kirilgen dep..
Mezarlardan turğanlar yeşil başlar,
Oñmay, ösmiy sürünğen garip caşlar..
Qol basqanlar Quranğa “SIR”ğa cetip,
“Tilde, işde birlik”ke yemin etip..
Biraz evel öz adın bilalmağan,
Horluğını oylap da utanmağan.
Bir sürü halq uyanğan suvuq tañğa,
Ezan sesi şay tiyip ğafil canga..
Qavuşır tez ümütim erenine,
Yalan, kerçek dünyanıñ adenine..
Tuyğanlarım hep aytmaq küç bolacaq...
Quvançlarım şaytanğa tuyulacaq..
Etkenim bar, bu künler, ğurbettemen..
Üyde toy bar, öksüzday, bir çetdemen..
Tek bir ricam bar curtnıñ her celine;
Ğurbet elniñ şu suvuq eceline:
Borlu çalıp köñüller taşqan vaqıt,
Çalğı sesi Çatırnı aşqan vaqıt;
Men de mından azğana eşitiyim,
Azrailge “AH!” demiy, şay ketiyim..
Budapeşte, 25.03.1918
LUĞAT
Borlu : Coşkulu bir halk marşı
Oñmaq : başarılı olmak
Ösmek : Büyümek (ösmiy-olumsuz, menfiy şekli)
Caş : genç
Bilalmamaq : bilememek
Oylamaq : Düşünmek
Şay : böyle
Üy : ev
Toy : şenlik, tören
Day : Gibi (öksüzday-öksüz gibi)
Azğana : azıcık, biraz
BİR SARAY QURACAQMAN
Bir Saray quracaqman! Han bolmasın içinde.
Qul, ırğat, açlıq, horluq, qan bolmasın içinde..
Taşını yad ellerden ketirtmem hiç,
Cetişir öz curtumda çıqqan kerpiç...
Bek yüksek bolmasa da kök töbesi,
Temelli bolsun, aydınlıq her köşesi...
Penceresi keñiş bolsun, kirsin ışıq,
Carlığa her qapısı bolsun açıq..
Kesmesin qıbla celin hiç bir üyniñ,
Bolmasın qaraltısı felân biynin...
Bir saray quracaqman, han bolmasın içinde,
Qul, ırğat, açlıq, horluq, qan bolmasın içinde..
Cıyayım alt-üst etip catqan cerin,
O eski zor cigitler kemiklerin..
Bularman balçıqnı yoğurayım,
Her qabirge “kemik” dep baqırayım..
Şay etip izgüleşsin dört divarı,
Çeşmesi, çeçekleri, keñ azbarı..
Taptama izgü cerni endi işsiz,
Sal saray, qur devletiñ-bolsun eşsiz..
Bir saray quracaqman taş bolmasın içinde,
Hep kemik, hep can bolsun, caş solmasın içinde,
Aç bolmasın içinde…
Lozan, 22.05.1920
Qırımnıñ büyük ses ustalarından Rıza Yusufnıñ sesinden "Bir Saray Quracaqman" şiiri
Bir Saray Quracaqman
LUĞAT
Töbesi: Tepesi
Carlıq : ışık
Cel : rüzgâr
Üyniñ: Evin
Biynin: Beynin
Cıymaq : toplamak
Bularman: Bunlarla
İzgüleşmek : iyileşmek
Divarı: Duvarı
Keñ: Geniş
Azbarı: Bahçesi
Taptama: Ezme
Cerni: Yeri
Endi: Artık
Sal: Koy, bırak
BİR İZİN BERİÑİZ
Bir izin beriñiz, yurtuma qaytayım!
Yurtuma qaytayım, dertimni aytayım!
Batıdan keliyim qanatım açıp...
Suvuğan yürekke ateşler saçıp...
Ne mırza soyumda, aytuvlı bir bay,
Babam bir çoban, anam Zaydabay...
Bir izin beriñiz, baqırıp kiriyim,
Qırımda, Qâşgarda ökürip cüriyim...
Bir boran yasayım tınç Tatar çölünde,
Mollanıñ, qaranıñ qayğısız göñlünde...
Bir izin istiymen tuydurmay barayım,
Saraylar içine azğana qarayım;
Betleri qırmızı, moyunı qalın,
Baylarğa aytayım, ne saqlay yarın...
Ölümniñ tüsüday bolır tüsleri..
Bürüşir, moğayır o maylı yüzleri...
Bir izin beriñiz, o közü caşlı,
Cüregi suvuğan, biçimsiz başlı
Köylüge aytayım özüniñ tilinden,
Qoparıp beriyim bilginiñ gülünden...
Nurlanır şindiki qaruvsız közü,
Bir arslan kesilir, yarlıqdır sözü...
Bir izin tiliymen, baqırıp kiriyim,
Qırımda, Qâşğarda “Curtum!” dep cüriyim...
Budapeşte, 1.2.1919
LUĞAT
Qaytmaq : Dönmek
Aytmaq : Söylemek
Aytuvlı : Meşhur
Mırza: Bey, asil sınıf, Kırım’da sonradan yaratılan üst sınıf
Bay : Zengin
Ökürmek : Haykırmak
Cürmek : Yürümek
Yasamaq : Yapmak
Qara-, qaran-: Bak-, gözet-; qaravcı=korucu; qaravul=bekçi
Barmaq : Gitmek
Azğana : Az, biraz
Bet: Yüz
Moyun: Boyun
Tüs : Renk
Moğaymaq : Üzülmek
May : Yağ
Qaruv : Kuvvet
Yarlıq: Takdirname; han fermanı
EZAN SESi
Aqşam üstü, ezan sesi cañğıra,
Dertlilerni Haq qatına çağıra.
Ezan sesi minareden cayıla..
Kökke çığa, muñlu, yorğun bayıla..
Çay qatında aq saqallı qartbabay
Titrek qolun salqın suvda uvalay..
Derenlerden “ALLAH!” sesi hoş kele,
Aq mañlaylar cerge tiye, yüksele..
Men ğaripmen, mescidim yoq kirecek..
Mihrabına muñlu betim sürecek..
Ezan sesi biyaqlarğa kelalmay..
Tatlı, tatlı qulağıma tiyalmay..
Aq saqallı qoñşu mazin yaşaymı?
Kene “Allah!” dep sözüne başlaymı?
“Allah!” dese eşitkenler bolamı?
“Tañrım qurtar!” dep camisi tolamı?
Yoqsam kene bir-birini qarğaylar?
Bir-birinmi caqtırmaqçün cılaylar?
Özün taşlap ğarip curtqa sarılğan,
Barmı “Curtum” dep sesçigi qarılğan?
“Haq!” degende ne duyasız curt içün?
Curt kemirgen birqaç melun qurt içün?
Ezan sesi biyaqlarğa kelalmay,
Tatlı, tatlı qulağıma tiyalmay..
Hep camiler şay qapalmay bir gece,
Qart mazinler ölmez burun kizlice..
Cıyılşıñız ezan sesin qaçırmay,
Günañıznı Salğırdayın taşırmay,
Qol köterip aq cürekmen köklerge,
Başıñıznı uyalmay qoyıp sert cerge,
Haq qatında yurt savluğın tileñiz!
Özüñizge yahşı ölüm isteñiz!
Ezan sesi biyaqlarğa kelalmay,
Tatlı, tatlı yüregime tiyalmay..
Budapeşte, 16.05.1918
Qırımnıñ büyük ses ustalarından Rıza Yusufnıñ sesinden "Ezan Sesi" şiiri
Ezan Sesi
LUĞAT
Cañgırmaq : Yankılanmak
Cayıla: Yayılıyor
Muñlu : Bunalmış, üzgün
Salqın: Serin, soğuk
Uvalay: Ovalıyor
Mañlay : Alın
Tiye: Değiyor
Betim: Yüzüm
Biyaqlarğa: Bu taraflara, buralara
Kelalmay : Gelemiyor
Tiyalmay : Değemiyor, dokunamıyor
Qoñşu: Komşu
Mazin: Müezzin
Qarğamaq : lanetlemek
Caqtırmaqçün : yaktırmak için
Cılaylar: Ağlıyorlar
Taşlamaq : atmak
Qarılğan: Karışan, karışmış
Duyasız: Duyuyorsunuz
Şay: Öylece
Qart: Yaşlı, ihtiyar
Ölmez burun: Ölmeden önce
Cıyılşıñız: Toplaşın, toplanın
Salğır : Kırım, Akmescit’te bir nehir adı (Salğırdayın-Salğır gibi)
Kötermek : kaldırmak
Uyalmaq : (Uyalmay- )- utanmak, çekinmek
BULUTLAR, BULUTLAR!
Bulutlar, bulutlar!..
Ketici (1) bulutlar,
Çonğarğa, Qıtayğa,
Yetici bulutlar!.
Alıñız meni de göñlüm açılsın
Közümden yaşlarım yurtuma saçılsın!
Bulutlar, bulutlar!
Burçaqlı bulutlar!
Al, yeşil, sarılı
Quşaqlı bulutlar
Alıñız, ketiyik bek uzaq yerlerge,
“Salğır”da ketenin ağartqan dülberge!
Bulutlar, bulutlar!
Ölmek istiymen,
Ölgen soñ köklerde,
Külmek istiymen!
Alıñız ketiyik deryalar çetine,
Qarayıq yaqından Çolpannıñ betine!
Bulutlar, bulutlar!
Qamışlıq göllerde,
Yıldızlar titregen,
O ucsuz çöllerde,
Meni de alıñız gürüldep yavğanda (2),
Tavlarğa sıypanıp deryağa avğanda (3)!
Bulutlar, bulutlar!
Qayerden kelesiz?
Köyümden anamdan
Ne haber bilesiz?
Aytıñız, barabar tuydurmay cılayıq!
Yollarğa tüşeyik, sararıp solayıq!
Bulutlar, bulutlar!
Yaylağa ketiñiz,
Esmamnı körseñiz,
Selamlar etiñiz!
Yıyqañız (4) anamnıñ yaşlı közlerin!
Qolların öpüñiz unutsın kederin!
• 1, 2, 3, 4) gezici, cavsañız, avsañız, çayqañız şekillerinde de yazılğanı mevcuttur.
LUĞAT
Ketici: Gidici, giden
Salğır: Kırım, Akmescit’te bir nehir adı
Çetine: Kenarına
Qarayıq: Bakalım
Çolpan: Sabah yıldızı, Zöhre, çoban yıldızı
Yavğanda: Yağdığı zaman
Tavlarğa: Dağ, dağlara
Sıypamaq: Okşamak, sıvazlamak
Sıypanıp: Okşanıp, sıvazlanıp
Avğan: Devrilmiş,
Avğanda: (şiirde) döküldüğünde
Qayerden: Nereden
Cılamak: Ağlamak
Cılayıq: Ağlayalım
Yollarğa tüşeyik: Yola koyulalım
QALK ESMA, QARDAŞIM!
Qalk Esma, qardaşım, kiy sırma fesiñ,
Topuzlı şalıñnı sal yosma omuzıña,
Savatlı quşagıñ caltırat yahşı,
Şu qıbla rüzgârı qoyulsın izge!..
Milletler qoşusı başlandı köbden,
Her halqnıñ bar onda ayğırı, atı
Tek faqır Tatarnıñ eşitilmiy sesi
Tek bayğuş Tatarnıñ coq tülber adı...
Anayday közleriñ turmasın caşlı,
Sil közüñ, keryeñniñ qurulmaq zamanı...
Babayda bükülgen başımnı silkdim,
Köñlümden tirildi caş Tatar qanı...
Barayıq qol-qolğa şu qorqunç toyğa,
Mırzalar çürügen, geraylar ölü...
Kötersin Tatarnı endi caş çobanlar,
Kedaylar, batırlar unutılğan tölü
Cüriyik köy köyden tilsizni çalıb,
Cañğırsın dört yaqda caş Tatar sesi...
Keñ qoşu cerinde qalmayım cañgız,
Körünsin Esmamnıñ sırmalı fesi...
Lozan, 15.05.1920
LUĞAT
Caltırat: Parlat
Köbden: Çoktan
Anayday: Anne gibi
Keryeñniñ: Gergefinin
Mırza: Bey, asil sınıf, Kırım’da sonradan yaratılan üst sınıf
Geray: Kırım Hanlarına ait sıfat
Kötermek: Kaldırmak
Kedaylar: Halk ozanları
Batırlar: Yiğitler
Cañgırsın: Yankılansın
Keñ: Geniş
